Alternatieven voor het huidige stelsel medische rijgeschiktheid

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat wil in het kader van het Strategisch Plan Verkeersveiligheid onderzoeken wat de mogelijkheden zijn om een systeem te ontwikkelen waarbij de noodzaak van een beoordeling van de rijgeschiktheid niet meer afhangt van de leeftijd maar van een medische indicatie. Dit moet bijdragen aan een meer risicogeoriënteerde aanpak,[1] die blijft voldoen aan de Europese regelgeving rondom medische rijgeschiktheid.

Daartoe zijn AEF en SWOV een onderzoek gestart waarin:

1. het huidige stelsel voor de beoordeling van de medische rijgeschiktheid is beschreven,
2. alternatieven uit het buitenland zijn geïnventariseerd,
3. innovatieve methoden voor het beoordelen van de medische rijgeschiktheid zijn geïnventariseerd, en
4. het draagvlak onder beleidsmedewerkers, uitvoeringspartners en rijbewijsbezitters voor een aantal van deze alternatieven en methoden is onderzocht.

Dit rapport doet verslag van de vijfde afsluitende studie, waarin de resultaten van de eerste vier studies worden aangevuld met een evaluatie van veelbelovende alternatieven voor het huidige stelsel op basis van de kosten, baten en draagvlak onder betrokken partijen. Het resultaat is een selectie van elementen die het meest geschikt lijken om de risicogestuurdheid en efficiëntie van het huidige stelsel te verbeteren.

Huidige Nederlandse stelsel voor de beoordeling van de rijgeschiktheid

In Nederland worden rijgeschiktheidseisen gesteld aan het besturen van een gemotoriseerd voertuig, met uitzondering van de bromfiets, snorfiets en de brommobiel (AM-rijbewijs). Tijdens de carrière van een rijbewijsbezitter zijn er vijf redenen voor een beoordeling van zijn medische geschiktheid:

• als voorbereiding op de aanvraag van het eerste rijbewijs;
• bij wijziging in de medische situatie van de rijbewijsbezitter (tussentijdse melding);
• bij verlenging van een rijbewijs met een beperking van de geldigheid vanwege de lichamelijke of geestelijke conditie van de eigenaar;
• bij verlenging van het rijbewijs van een beroepschauffeur (rijbewijscategorie C, CE, D en DE);
• bij verlenging van een rijbewijs dat op of na de 75e verjaardag van de eigenaar verloopt (leeftijdsgebonden keuring).

Daarnaast heeft een rijbewijsbezitter de morele plicht om vermoedens van ongeschiktheid, bijvoorbeeld door een chronische ziekte, te melden. Volgens de wegenverkeerswet mag een verkeersdeelnemer zichzelf en anderen namelijk niet in gevaar brengen.

Elke beoordeling bestaat uit minimaal een en maximaal vijf van de onderstaande elementen:

• gezondheidsverklaring van (aanstaande) rijbewijsbezitter;
• ogentest
• medische keuring door een arts (keurend arts of bedrijfsarts);
• medische keuring door een specialist (eigen specialist of aangewezen specialist);
• rijtest praktische rijgeschiktheid door het CBR.

Een medisch adviseur van het CBR besluit uiteindelijk over de geschiktheid van de (aanstaande) rijbewijsbezitter. Hij geeft een verklaring van 1) geschiktheid, 2) geschiktheid met (termijn)beperkingen of 3) ongeschiktheid. In het geval van geschiktheid met beperkingen wordt met een code op het rijbewijs aangegeven dat de bezitter alleen mag rijden onder voorwaarde van het gebruik van hulpmiddelen (zoals bril, automatische versnelling) of in bepaalde omstandigheden (zoals bij daglicht of in een bepaalde straal rondom de woonplaats). Daarnaast kan het rijbewijs een beperkte geldigheidsduur hebben (1, 3 of 5 jaar).

Risicogestuurde aanpak

De Nederlandse leidraad voor besluiten rondom de medische rijgeschiktheid is de Regeling eisen geschiktheid 2000 (REG2000). Daarin staat vermeld aan welke lichamelijke en geestelijke eisen bestuurders van motorvoertuigen moeten voldoen. De leidraad volgt de derde Europese rijbewijsrichtlijn. Lidstaten kunnen daar alleen van afwijken als de in de lidstaat gestelde eisen strenger zijn. Alternatieven voor het huidige stelsel moeten dus ten minste voldoen aan de Europese rijbewijsrichtlijn. De eisen uit de REG2000 en de Europese rijbewijsrichtlijn worden regelmatig aangepast op basis van nieuwe inzichten uit wetenschappelijk onderzoek. Daarnaast worden strengere eisen gesteld aan bestuurders van voertuigen die vanwege hun massa en/of het vervoeren van passagiers anderen blootstellen aan risico’s: vrachtauto’s en bussen. Het huidige stelsel is dus in beginsel al een risicogestuurd stelsel.

Voor een verbetering van de risicogestuurde aanpak is het van belang dat het stelsel:

• zich uitsluitend richt op rijbewijsbezitters die een grote kans hebben op ziekten en aandoeningen die de ongevalskans vergroten; en
• instrumenten gebruikt die in staat zijn om alleen die rijbewijsbezitters te selecteren waarvan de medische conditie dusdanig is, dat er sprake is van een onaanvaardbaar hoog risico.

Selectie van alternatieve elementen

Mogelijke alternatieve elementen voor het huidige stelsel zijn op twee manieren geïnventariseerd: 1) door te kijken hoe de beoordeling van de medische rijgeschiktheid in het buitenland wordt uitgevoerd en 2) door een literatuurstudie uit te voeren naar innovatieve methoden om de medische rijgeschiktheid te beoordelen.

De eerste inventarisatie leverde de volgende alternatieve elementen op:

• periodieke screening via een gezondheidsverklaring;
• medische keuring van alle rijbewijsbezitters bij de eerste aanvraag van een rijbewijs;
• periodieke medische keuring van alle rijbewijsbezitters;
• wettelijke meldplicht voor de rijbewijsbezitter in plaats van de morele meldplicht;
• herinnering aan de wettelijke of morele meldplicht bij elke verlenging van het rijbewijs;
• meldplicht voor de eigen (huis)arts;
• informatieplicht voor de eigen (huis)arts.

De literatuurstudie leverde drie methoden voor periodieke of continue screening op:

• het continu monitoren van het verkeersgedrag met dataloggers of een in-carsysteem;
• periodieke screening via een rijtest op de weg of in een rijsimulator; en
• een combinatie van psychologische, motorische en visuele testen die het rijgedrag op indirecte wijze meten.

Alternatieve elementen die in dit rapport zijn geëvalueerd

In overleg met AEF, dat het draagvlakonderzoek voor zijn rekening nam, is besloten de onderstaande elementen mee te nemen in de evaluatie:

1. Afschaffen van de leeftijdsgebonden keuring.
2. Periodieke screening bij de eerste aanvraag en elke verlenging van het rijbewijs via (a) een gezondheidsverklaring of (b) een medische keuring.
3. Periodieke screening bij elke verlenging van het rijbewijs via een rijtest (a) in een rijsimulator of (b) op de openbare weg, al dan niet in combinatie met psychologische testen.
4. Periodieke screening bij elke verlenging van het rijbewijs via psychologische, motorische en visuele testen.
5. Continue screening van alle rijbewijsbezitters op basis van het dagelijks rijgedrag via een datalogger of een in-carsysteem.
6. Wettelijke meldplicht voor de rijbewijsbezitter, al dan niet met een sanctie op het bewust niet melden van een relevante wijziging in de medische conditie.
7. Wettelijke meldplicht voor de eigen (huis)arts.
8. Eigen huisarts voert de medische keuring uit in plaats van een onafhankelijke keurend arts, maar het CBR beslist nog steeds over de rijgeschiktheid.
9. Speciaal aangewezen keuringsartsen voeren medische keuring uit en beslissen over de rijgeschiktheid.

Deze alternatieven voldoen aan de eisen van de Europese regelgeving en in verschillende mate aan de beginselen van een risicogestuurde aanpak. Ze hebben vooral betrekking op de keuring en screening van groep 1-rijbewijsbezitters (categorie A, B, BE en T), omdat de Europese rijbewijsrichtlijn daar de meeste ruimte biedt. In het draagvlakonderzoek is bovendien het behoud van het huidige stelsel meegenomen.

Kansrijke alternatieven

Voor elk van de alternatieve elementen is nagegaan wat invoering in Nederland zou betekenen in termen van kosten voor implementatie en uitvoering en de te verwachten baten voor de verkeers­veiligheid. Daarnaast is, met behulp van onderzoek uitgevoerd door AEF, nagegaan wat het draagvlak voor deze alternatieven is onder beleidsmakers, uitvoeringspartners en rijbewijsbezitters. Op basis van de beschikbare gegevens over kosten, baten en draagvlak zijn de alternatieve elementen vervolgens op kwalitatieve wijze vergeleken met het huidige stelsel en is bepaald welke vormen van keuring en screening het meest in aanmerking komen om het huidige stelsel aan te passen, inclusief de voor- en nadelen van een dergelijke wijziging.

De alternatieve elementen die het geschiktst lijken om de risicogestuurdheid en efficiëntie van het huidige stelsel te vergroten zijn, in volgorde van bovengenoemde lijst:

• Afschaffen van de leeftijdsgebonden keuring;
• Introduceren van een periodieke screening waarbij de rijbewijsbezitter bij elke verlenging van het rijbewijs een gezondheidsverklaring moet invullen;
• De morele plicht voor rijbewijsbezitters om wijzigingen in de medische conditie te melden, omzetten in een wettelijke meldplicht; en/of
• De medische keuring voor groep 1-rijbewijzen door de eigen (huis)arts laten uitvoeren in plaats van door een onafhankelijk keurend arts.

Het huidige stelsel voor de beoordeling van de medische rijgeschiktheid is al risicogestuurd. Elk van de bovengenoemde vier alternatieven kan het risicogestuurder of efficiënter maken. Het afschaffen van de leeftijdsgebonden keuring leidt tot meer efficiëntie, maar ook tot een klein, maar ongunstig verkeersveiligheidseffect. De andere drie alternatieven kunnen het huidige stelsel risicogestuurder maken, met een verschillende mate van efficiëntie. De vier genoemde alternatieven zijn naar verwachting binnen een tot drie jaar in te voeren en de implementatiekosten zijn gering, zeker in vergelijking met die van de andere onderzochte alternatieven.